Szkiełkiem i okiem

Elżbieta Skorupska-Raczyńska chętnie przyznaje, że we wczesnej młodości zachwyciła się książkami Elizy Orzeszkowej. A najbardziej opisami przyrody, które dziś tak odstręczają młodych czytelników. Był to odbiór całkowicie emocjonalny.

*

Po latach, jako profesor doktor habilitowany, językoznawca, w kolejnych pracach naukowych, przykładając Mickiewiczowskie szkiełko i oko, bada na czym polega literacki kunszt prozy Elizy Orzeszkowej. Na tom rozpraw pani rektor Akademii im. Jakuba z Paradyża pt. „Językowa kreacja świata w utworach Elizy Orzeszkowej” złożyły się artykuły wcześniej publikowane w różnych książkach lub czasopismach naukowych, ale dopiero tu zebrane razem są dowodem mistrzostwa języka pisarki.

*

Każdy z rozdziałów zawiera pogłębioną analizę użytych przez pisarkę określeń i kończy się krótkim podsumowaniem. Poniżej przykłady analizowanych problemów oraz skrót podsumowania:

„Funkcja barw w językowej kreacji postaci w >Nad Niemnem<”: Barwy pełnią funkcję obrazową i koncepcyjną, ilustrują wizerunki typowych bohaterów, podkreślając realizm powieści. Subtelność barw i ich odcieni oraz struktura ich nazw świadczą o dużej wrażliwości estetycznej i o wielkim talencie pisarskim Elizy Orzeszkowej.

„Barwy świata natury w >Nad Niemnem”: Barwna kreacja świata natury osiągnęła poziom mistrzowski. (…) Z umiarem podkreślana barwność i znaczna oryginalność postrzegania nadniemeńskiego świata w eposie jest efektem doświadczonego spojrzenia literackiego i osobistych przeżyć, oddających emocjonalny stosunek Orzeszkowej do natury.

„Językowa kreacja dźwięku w >Nad Niemnem<”: Świat dźwięków konceptualizują 153 jednostki leksykalne o łącznej liczbie 303 ich ujęć. Najczęściej dotyczą one bezpośrednich czynności człowieka (59 jednostek; 166 użyć) bądź wykorzystywanych przez niego artefaktów (30 jednostek; 46 użyć). Rzadziej są to głosy i odgłosy szeroko pojętej natury (64 jednostki; 91 użyć), w której kreacji stanowią dopełnienie barw i kształtów.

*

Ostatni cytat pokazuje metodę badawczą Elżbiety Skorupskiej-Raczyńskiej: szczegółową analizę funkcji danego określenia wraz z precyzyjnie prowadzoną statystyką. Ciekawe wnioski niesie tabela nazw barw. Najwięcej odcieni ma czerwień, co ciekawe, w kreacji postaci, mniej w kreacji natury, a w kreacji domu są tylko dwa: czerwony i pąsowy. Bardzo rozbudowana językowo jest biel, po równo w odniesieniu do postaci i do natury, natomiast czerń jest skromnie desygnowana. Bogata w określenia zieleń natury nie ma ani jednego odniesienia do postaci.

*

W tym zbiorze esejów Elżbieta Skorupska-Raczyńska analizuje ponadto kreacje językowe: dworu i zaścianka, lasu, powstania styczniowego, matki, ojca, uczuć dziecka, ludowej religijności, szlacheckiej religijności, wsi w „Chamie”, wsi i miasta, rodziny żydowskiej. Tom kończy artykuł „Idiomy, frazemy i paremie w >Nad Niemnem<”.

Analiza każdego z tych tematów wymagała przede wszystkim dogłębnego wczytania się w tekst powieści, a potem przyłożenia naukowego szkiełka i oka, by wyciągnąć niepodważalny wniosek: Eliza Orzeszkowa była mistrzynią polskiej prozy. Garściami czerpała z polskiej tradycji literackiej, ale także miała wyczulone ucho na współczesną jej polszczyzną. Ponadto umiała obserwować świat, widzieć drobiazgi i niuanse rzeczywistości, które wykorzystywała w swojej prozie, by nadać jej kształt realistyczny.

*

Elżbieta Skorupska-Raczyńska analizie języka Elizy Orzeszkowej poświęciła jeszcze dwie książki: „Kreacja ojca w powieściach nadniemeńskich Elizy Orzeszkowej” (studium językowo-stylistyczne) oraz „Żydzi w powieściach współczesnych Elizy Orzeszkowej” (studium językowo-kulturowe).

***

Elżbieta Skorupska-Raczyńska „Językowa kreacja świata w utworach Elizy Orzeszkowej” (wybrane zagadnienia), wyd. PWSZ w Gorzowie Wlkp., 2016, 232 s.